Το παρελθόν της Ιστορίας

‘‘«Πες μου λοιπόν μπαμπά, ποιά είναι η χρησιμότητα της Ιστορίας;» ρωτούσε πριν από λίγα χρόνια τον ιστορικό πατέρα του ένα νεαρό αγόρι, με τον οποίο διατηρώ ένα ιδιαίτερο δεσμό [...] Σε κάθε περίπτωση, αυτή η ερώτηση ενός παιδιού, τη δίψα για μάθηση του οποίου μάλλον δεν κατόρθωσα να ικανοποιήσω τότε, μου αρκεί ως σημείο αφετηρίας [...] Το ζήτημα που θέτει, με την ενοχλητική αμεσότητα αυτής της ατίθασης ηλικίας, δεν είναι τίποτα άλλο παρα η νομιμοποίηση της Ιστορίας»’’.

Μarc Bloch*, Απολογία για την Ιστορία: Το επάγγελμα του ιστορικού, Αθήνα 1994.

- Το ερώτημα είναι άμεσο: σε τι χρησιμεύει η Ιστορία; Οι απαντήσεις που δοθηκαν διαχρονικά είναι ποικίλες, συμπληρούμενες μα και αντιφατικές [ανοικείωση, αναζήτηση των ριζών, συσχετισμός παρόντος-παρελθόντος, διαπαιδαγώγηση, όχημα κοινωνικής μεταβολής]. Θα προσπαθήσω να είμαι συνοπτικός και κατ΄ανάγκη σχηματικός στην περιγραφή μου.

Σε κάθε περίπτωση, η ενασχόληση με το παρελθόν δεν αποτελεί μια αθώα δραστηριότητα καταγραφής του «τι ακριβώς έγινε», όπως μας έλεγε ο Λεοπολντ Φον Ρανκε στα χρόνια άνθησης του γερμανικού θετικισμού στις αρχές του 19^ου αιώνα. Οι γνωσιοθεωρητικές εξελίξεις [οι επισημανσεις της γλωσσολογίας, της φιλοσοφίας, της πολιτισμικής κριτικής, κλπ], αλλά και οι κοινωνικές αναδιατάξεις [κοινωνικά/πολιτικά δικαιωματα σε αναδυθείσες ομάδες, αντιαποικιοκρατία, κλπ]στον 20^ο αιώνα υπονόμευσαν αναπόδραστα την παλαιότερη, αφελή σήμερα πεποίθηση πως μπορούμε να προσεγγίσουμε αντικειμενικά το παρελθόν ως μια απτή οντότητα. Αυτό, ωστόσο, διόλου δεν υπέσκαψε το κύρος της Ιστορίας ως επιστήμης-απλώς την αναπλαισίωσε, την απομάκρυνε από τον εμπειρισμό και τις στείρες εκδοχές του θετικισμού. Της επέτρεψε να αναπτύξει στοχαστικότητα, να συνομιλήσει με άλλα, συγγενή της πεδία και να αποδεχτεί την πολλαπλότητα. Η δυνατότητα πλήρους αναπαράστασης υποχώρησε ενώπιον του αιτήματος της ερμηνείας. Η ιστορία μεγάλωσε, γονιμοποιήθηκε και εξακτινώθηκε σε νέα πεδία-περαν της πολιτικής και διπλωματικής ιστορίας, της δράσης των μεγάλων ανδρών και των σπουδαίων μαχών.

Αυτές οι διαπιστώσεις όμως αφορούν μόνο στην ακαδημαϊκή μορφή ιστορίας, την ιστορία των ιστορικών.

Υπάρχουν πολλές μορφές συναλλαγής με το παρελθόν-για την ακρίβεια λειτουργίες και δίαυλοι ιστορικής αναπαράστασης (mnemonics) στη διαχρονία στο εσωτερικό των διαφορετικών κοινωνιών. Ο μύθος, το έπος, οι θρησκευτικές εορτές, τα μνημεία, οι επιγραφές, η προφορική μνήμη, τα μουσεία, τα ιστορικά μυθιστορήματα, οι επέτειοι, τα η οδοσήμανση, τα ιστορικά σεμινάρια, οι κινηματογραφικές ταινίες, τα αφιερώματα σε εφημερίδες και περιοδικά, εσχάτως το Διαδίκτυο, αποτελούν μόνο μερικά από τα μέσα συνδιαλλαγής του παρόντος με το παρελθόν. Κοινός παρανομαστής όλων αυτών είναι ότι δεν αφορούν το έργο του ακαδημαϊκού ιστορικού.

Αν πάντως, έπρεπε να ορίσουμε συμβατικά τη μορφή της συντεταγμένης ιστορικής δεοντολογίας με τα όποια ειδικά χαρακτηριστικά και τις τροποποιήσεις που προσέλαβε στο χρόνο, θα λέγαμε πως: η ιστορία αποτελεί μια πειθαρχημένη διανοητική δραστηριότητα, η οποία ελέγχει την αξιοπιστία των πηγών της, το συσχετισμό των δεδομένων με τα συμπεράσματα, είναι ανοιχτή σε διάλογο και τέλος λειτουργεί αναστοχαστικά πάνω στις μεθόδους και τη θεωρία της.

Πάμε τώρα στο σχολείο.

Το ελληνικό σχολείο, όπως και όλα τα λοιπά σχολειά τον καιρό της δόμησης των εθνικών κρατών [μεγαλος 19^ος αι.] υπέταξε για προφανείς λόγους την ύπαρξη του στο στόχο της εθνικής ολοκλήρωσης ή της εθνικής ομογενοποίησης. Ο Μαντσίνι, εθνικός ποιητής της Ιταλίας έλεγε τον καιρό της ιταλικής ενοποίησης [~1863] στον [στρατηγό] Γκαριμπάλντι: «φτιαξαμε την Ιταλία, καιρός να φτιαξουμε τους Ιταλούς».

Στα ταραγμένα εκείνη την εποχή βαλκάνια, η εθνική Ιστορία των επιμέρους αντιμαχόμενων κρατών εξελίχτηκε σε κατεξοχήν πολιτικό όπλο. Και οι επιστημονικές (;) μελέτες των εκπροσώπων της, βέλη στη φαρέτρα των διπλωματικών ισχυρισμών. Άπειρα τα παραδειγματα και από την ελληνική περίπτωση [βλ. Κ. Παπαρρηγόπουλος στο Συνέδριο του Βερολίνου].

Υπ’ αυτη την έννοια, όπως μας έχει δείξει υποδειγματικά η καθ. Χριστίνα Κουλούρη στη διατριβή της Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914): γνωστικο αντικείμενο και ιδεολογικες προεκτάσεις (ΙΑΕΝ, 1988), το μάθημα της ιστορίας στα ελληνικά σχολειά από τον καιρό της Μεγαλης Ιδέας και εξής στόχευε στην εγχάραξη της ηθικής και πρωτιστως της εθνικής αγωγής. Στην ενστάλαξη συγκεκριμένων αρχών, δομικών παραδοχών και αξιών στα τέκνα των Ελλήνων-στις θυγατέρες τους θα έπαιρνε καιρό να ακολουθήσουν..

Τα σχολικά βιβλία της Ιστορίας αξιοποίησαν την έννοια του ιστορικού προορισμού του Έθνους, βαθμιαία ενσωματωσαν τη βυζαντινη περίοδο [που αρχικά ΔΕΝ υπήρχε] στο ωρολόγιο πρόγραμμα τις πρώτες δεκαετίες μετά την Ανεξαρτησία [γιατί θεωρούνταν εποχή παρακμής], αναγόρευσαν επίσης την -εκτός αρχαίας Ελλάδος- Μακεδονία σε αναπόσπαστο μέλος του εθνικού κορμού[βλ. Δοκίμιον περι της Πτωσης της Αρχαίας Ελλάδος, του Γ. Κοζάκη Τυπάλδου], υπομίμνησκαν αδιαλείπτως την ύπαρξη των ‘αλυτρωτων αδελφών’, συγκρότησαν την έννοια του ‘ιδιάζοντος χαρακτηρα του ελληνικού έθνους’ [διανοητική κατασκευή, γνωστότερη σήμερα ως ιδιοπροσωπία], προσδιόρισαν αντιθετικά [δλδ αρνητικά προς τους Ελληνες] τους άλλους λαούς. Χρωμάτισαν με μελανούς τόνους την εικόνα τους: τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά τους και τις ηθικές και πνευματικές τους ιδιότητες [π.χ. οι ρυπαροί Τούρκοι, οι χοντροκέφαλοι Βούλγαροι, οι δόλιοι Οβριοί, κλπ]. Απεικόνισαν με ενάργεια τα εδαφικά όρια -δλδ τα ‘εθνικά δίκαια’ του Ελληνισμού [μέσω της χάραξης πραγματικών η φαντασιακών χαρτών]-, άρα και τις εθνικές ημών διεκδικήσεις [βλ. ενίοτε ως την Κόκκινη Μηλιά]. Καλλιέργησαν τη θρησκευτικότητα ως συστατικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας-[=της διαρκώς ενδυναμούμενης δλδ αυτοεικόνας] των Ελλήνων.

Συνολικά, ενίσχυσαν την «οργανική» αντίληψη περί έθνους δα του συναισθηματικού δεσμού με την πατρίδα. Και όλα αυτά –για να μην ξεχνιόμαστε με τους γλωσσαμύντορες- στο μοναδικό ιδιόλεκτο που προσιδίαζε σε ένα λαμπρό και άσπιλο Έθνος, σε άπταιστον καθαρεύουσα. Μη λησμονώντας βεβαίως να εξελληνίσουν σε διάφορες πρόσφορες φάσεις [και ως το 1930] τα ¾ των παλαιότερων ξενικής χροιάς και προέλευσης τοπωνυμίων από τα 11.000 που συναντώνταν στη χώρα. Εξαλείφοντας έτσι κάθε ανεπιθύμητο ίχνος μη-ελληνικής επιρροής.

Τα χρόνια πέρασαν.

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι κληροδοτησαν τις «Νέες χώρες» στο ελλαδικό βασίλειο και διπλασίασαν σχεδόν την έκταση και τον πληθυσμό του. Οι πρόσφυγες σε διάφορα κύματα και από ποικίλους προορισμούς, εγκατεστημένοι κυριως στις βόρειες περιοχές της χώρας, ενδυνάμωσαν συντριπτικά την εθνική συνείδηση του πληθυσμού αμφισβητούμενων περιοχών. Κακήν-κακώς, το ελλαδικό κράτος συγκέντρωσε εντός του τους πλείονες θύλακες του ελληνισμου στην ανατολική μεσόγειο.

Η μικρασιατική εκστρατεία έκλεισε τον ιστορικό κύκλο της επέκτασης. Ο μεσοπολεμος όξυνε τα κοινωνικά προβληματα, με την πολιτική αστάθεια να αποτελεί απλή ανάκλαση τους. Οι παγκόσμιοι πόλεμοι δυσχέραναν την εμπέδωση της εθνικής [δλδ της κρατικής] κυριαρχίας, ο Εμφύλιος άνοιξε χαίνουσες πληγές και διαίρεσε [την τριακονταετία ως την πτώση της Χούντας] -κατα τις διακηρύξεις των κρατούντων- τον πληθυσμό σε εθνικόφρονες και μιάσματα.

Στον καιρό της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας που διανύουμε, τα σχολικά εγχειρίδια της ιστορίας σταδιακά ξαναγράφτηκαν εξοβελιζοντας πολλές ακραίες διατυπώσεις, ισχυρισμούς και θέσεις προηγούμενων περιόδων. Η Ελλάδα εντάχτηκε θεσμικά στην μεγαλή ευρωπαϊκή οικογένεια που οραματιζόταν. Το φυσικό τοπίο μεταβλήθηκε δραστικά, ο κατα κεφαλήν πλούτος της [χωρίς τα παραδοσιακά ‘μαύρα’ της παραοικονομίας που δεν ενσωματώνει το επίσημο ΑΕΠ] αυξηθηκε συντριπτικά, παραδοσιακοί εχθροί [όπως η Βουλγαρία] μεταλλάχτηκαν σε φίλους, επαφές και ανθρώπινες ροές με όμορες χώρες κλιμακώθηκαν [Αλβανία], νέα κυρίαρχα κράτη με ονόματα που σφετερίζονταν το αδιαπραγμάτευτο ελληνικό παρελθόν προέκυψαν [FYROM], εσωτερικά το συνολικό προφίλ της χώρας -και οι εικόνες που τη συναρθρώνουν- άλλαξαν.

Η Ευρώπη της οποίας αποτελούμε οργανικά μέλη ενοποιηθηκε οικονομικά και διοικητικά-και συνεχίζει να εγκολπώνει νέα κράτη στα ανατολικά της, η παγκοσμιοποίηση έφερε νέες πρακτικές-μαζί και ένα άλλο λεξιλόγιο [Νέα Τάξη], οι διεθνείς ισορροπίες αναδιαμορφώθηκαν ριζικά [Αμερικανική ηγεμονία], ασύμμετρες απειλές αναδύθηκαν [τρομοκρατία], περιφερειακές διενέξεις [και στρατιωτικές επεμβάσεις] στα περιξ αναφάνηκαν [Γιουγκοσλαβία, Μ. Ανατολή], η τεχνολογία αναδιάταξε ριζικά την ίδια την καθημερινότητα μας, την κουλτούρα μας [Arthur Johnson, culture= a full way of life].

Τα βιβλία που το ελληνικο δημόσιο εξέδιδε [και εκδίδει] πως άραγε ανταποκρίθηκαν απέναντι σε όλα αυτά; Πως ενσωματωσε η κοινωνία γνωστικά τη μεταβολή; Τι θεωρησε αναγκαίο να συμπεριλάβει στα σχολικά εγχειρίδια; Πως διαχειριστηκε η Πολιτεία μείζονες, χωρίς προηγούμενο εξελίξεις σε νοοτροπικό επίπεδο; Πως σε ποιά κατεύθυνση [και πόσο] ασχολήθηκε με τη διαπλαση των ελληνόπαιδων;

Τι ακριβώς έκανε το ελληνικά κράτος για να προετοιμάσει τα νεοτερα μελη του-αυριανούς πολίτες για το νέο περιβάλλον, τις νεες επικρατούσες πραγματικότητες;

Χωρις αμφιβολία, τα αποτελέσματα ήσαν πενιχρά.

Απέναντι σε όλες αυτές τις κοσμογονικές εξελίξεις, οι επίσημοι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί [βασικά ΥΠΕΠΘ, αλλά και τα κόμματα εξουσίας, η πλειοψηφία των κοινοβουλευτικών, κα] επέδειξαν για μια σειρά ετερόκλητων λογων, παραδειγματική αδράνεια και απραξία.

Για οποιοδήποτε, πιστευω, καλόπιστο παρατηρητή είναι σαφές πως η εθνοκεντρική αφήγηση διατηρήθηκε ακέραια. Το σχολείο διατηρησε ακέραιο τον γνωστό, παραδοσιακό του ρόλο και τους εξίσου γνώριμους σκοπούς του.

Τα σχολικά εγχειρίδια –ειδικά αυτά της νεότερης ιστορίας- παρεμειναν, με κάποιες αποτυχημένες τελικά προσπάθειες, μεταρρύθμισης, ίδια. Παλιά και δοκιμασμένα.

Σαν το παλιό, καλό κρασί.

Ανελαστικά και αυτιστικά, το στατικό περιεχόμενο της εκπαίδευσης που συνδεόταν με το παρελθόν και τη συντηρηση των εθνικών μύθων συνέβαλε στον αυτο-εγκλωβισμο της κοινωνίας στις διακεκριμενες φενάκες της [π.χ. υπόθεση Τσεναϊ].

Οδήγησε σε εσωτερικές αντιφάσεις, εξεθρεψε εν τη απουσία του την άκρατη συνομωσιολογία, επέτρεψε τη μετατροπη της βραδυνής ζώνης των μικρότερων καναλιών σε βασίλειο των τηλ-εμπόρων του ‘ελληνικού μεγαλείου’ με το κομμάτι, διεύκολυνε τη γνωστική αποσάθρωση ενός μεγάλου αριθμού πολιτών, ανέστειλε καθε αξιολογη απόπειρα μεταβολής από τα γνωστά κι ‘αγαπημένα’, ώθησε σε ποικίλα αδιέξοδα-των πολιτικών συμπεριλαμβανομένων.

Η ιστορία μελετά τους ανθρώπους μέσα στο χρόνο, έγραφε ο Μαρκ Μπλοχ, και η έρευνα έχει συνεχώς ανάγκη να συνδέει τους νεκρούς με τους ζωντανούς.

Η σύγκρουση όμως που μαίνεται στο δημόσιο χώρο τον τελευταίο καιρό με αφορμή ένα σχολικό βιβλίο του δημοτικού, δεν αφορά στην επιστήμη.

Σχετίζεται από την πλευρά της πλειοψηφίας αυτων που αντιδρούν με την Ιδεολογία.

Και σ’ αυτο το πρίσμα θα αποπειραθώ να την αναγνώσω.

* Ο Μarc Bloch (1886-1944) από τις ιδρυτικές μορφές της γαλλικής Σχολής των Annales στο μεσοπόλεμο αποτελεί εμβληματική μορφή της ιστοριογραφίας του 20^ου αιώνα. Πρωταγωνίστησε στην υπέρβαση της ‘γεγονοτολογικής ιστορίας’, πρόταξε την έννοια της ιστορίας-πρόβλημα [histoire probleme], συνεισέφερε στην ‘ιστορία των νοοτροπιών’, ανέδεδειξε τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και τον δημογραφικό παράγοντα στην ιστορική ανάλυση.

Παλιός dreyfousard και οπαδός της μετριοπαθούς αριστεράς, o σπουδαίος αυτός ιστορικός με τη διεθνιστική επιστημονική προσέγγιση υπήρξε και ένθερμος πατριώτης: ο Μάρκ Μπλοχ συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση, συνελήφθηκε και βασανίστηκε άγρια από τους Ναζί. Τουφεκίστηκε το πρωί της 16^ης Ιουνίου 1944.

Αναρωτιέμαι, πόσοι από όσους μιλούν σήμερα ως αυθεντίες για την ιστορία και τις ανάγκες της, γνωρίζουν πρωτογενώς το έργο του..;